هویت‌های چند رگه

معنا و انواع هویت

هویت به معنای درک فرد از خود است. هویت اجتماعی اما درک شخص از خود و دیگران و همچنین درک دیگران از خود و غیر خود است (خلیلی, 1382). در دنیای جدید و فناورانه امروز، نوع جدیدی از هویت بروز کرده است. این نوع هویت حاصل تعامل انسان با بسیاری از فناوری‌های جدید است. استوارت هال هویت را همواره در حال دگرگونی می‌داند به این معنا که هویت همیشه در حال شکل‌پذری است. هویتی در دوران جدید شکل گرفته که می‌توان آن را هویت مجازی نامید. منظور از هویت مجازی مجموعه کنش‌هایی است که یک فاعل دیجیتالی در مورد خود یا دیگر فاعل‌های دیجیتیالی شکل می‌دهد. شری ترکل در کتاب «زندگی بر روی صفحه» بیان می‌کند که رابطه متقابلی میان شبکه‌های اجتماعی و شکل‌گیری هویت وجود دارد. ترکل ابراز می‌دارد هویتی که در بستر اینترنت شکل می‌گیرد ناشی از نمودها و کنش‌های پراکنده است. این هویت، بسیار سیال و چندگانه است. داریوش شایگان از این هویت به عنوان «هویت چهل تیکه» یاد می‌کند. شایگان در توصیف این هویت می‌گوید که این هویت دورگه یا چندرگه چرخ‌دنده‌های هویت را به حرکت در می‌آورد و تمام لایه‌های روانشناختی حاصل از برخوردهای گذشته را با خود حمل می‌کند. لذا هویت مجازی یک هویت ثابت نیست بلکه چندگانه، شبیه‌سازی‌شده و قابل تجدید‌نظر است (گنجی، سلیمان‌نژاد و حسین‌زاده فرمی، 1401).

هویت چهل‌تکه

در شرایط ارتباطی جدید، هویت انسانی دچار تغییر شده منشأ هویت دیگر دین یا قومیت نیست. شایگان همانطور که پیش‌تر بیان شد، هویت انسان جدید را پاره‌پاره می‌داند. او از استعاره «ریزوم» که دولوز آن را به کار برده استفاده می‌کند. ریزوم بر خلاف درخت که جهت رشد مشخص دارد، نوعی نبات است که بی‌ضابطه و پیش‌بینی ناپذیر رشد می‌کند و در هنگام شکستگی نیز می‌تواند در جهت‌های مختلف رشد کند. در واقع با این مثال می‌توان گفت که ریزوم امکان ایجاد شبکه‌ای بی‌پایان را فراهم می‌کند. ریزوم همیشه در حال تبدیل شدن است و در میانه راه و عامل دگردیسی دائمی است. شایگان می‌گوید هویت انسانی ماهیتی ریزوم‌وار یافته‌است و بر خلاف هویت‌های پیشین که بر اساس دین، ملت و ... شکل یافته‌بودند این هویت جدید یک هویت باز و چهل‌تکه است (پارسانیا و پرهیزکار, 1396).

از خصوصیات هویت چهل‌تکه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. عدم وجود تعصب بر روی عناصر فرهنگی خاص
2. تردد میان سبک‌زندگی‌های مرتبط با فرهنگ‌های گوناگون
3. احساس همزمان تعلق و عدم تعلق به عناصر فرهنگی زمینه‌ای خود
4. باز بودن به فرهنگ‌های ناشناخته
5. تعریف نکردن دیگری برای خود
6. غیراقتدارگرا
7. تکثر منابع اطلاعاتی

کچوییان معتقد است از اواخر قرن نوزدهم گفتمانی شکل‌گرفته که گفتمان تکثرگرایی هویتی است. این تکثرگرایی خود را در بازشناسی هویت‌های ترکیبی و بریکولاژ نشان می‌دهد. بریکولاژ یک واژه فرانسوی است که توسط لوی اشتراوس به کار برده‌شد. در این مفهوم عناصر مختلفی که هر کدام نمایش‌دهنده یک سبک زندگی خاص هستند در کنار یکدیگر به کار می‌روند و هویت‌های پیوندی ایجاد می‌کنند. بنابراین انسان‌ امروز قادر نخواهد بود خود را در محدوده هویتی معین حفظ کند (گنجی، سلیمان‌نژاد و حسین‌زاده فرمی، 1401). با توجه به ظهور فضای مجازی دسترسی به عناصر فرهنگی گوناگون در سراسر جهان برای همگان امکان‌پذیرشده است و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری بر فرهنگ‌های یک رگه در زمان حاضر افزایش یافته. جهانی‌شدن توانایی فرهنگ‌ها در هویت‌سازی را از بین برده و سبب شدن فرهنگ‌های متفاوت در یک محل حاضر شوند.

از طرف دیگر در فضای مجازی افراد می‌توانند به نمایش خودهای جدیدی بپردازند که تا پیش از آن وجود خارجی نداشته و حتی ممکن است در حال و آینده نیز در دنیای واقعی وجود نداشته باشد. در رسانه‌های مجازی این امکان وجود دارد که افراد بتوانند خود را به دفعات مختلف در قامت افرادی متفاوت به نمایش بگذارند، قابلیتی که پیش‎تر امکان‌پذیر نبود.

 

هویت چهل‌تکه: راهکار جوانان در غلبه بر بحران هویت

در میان جوانان از آنجا که آن‌ها نیازمند ساختن هویتی برای خود می‌باشند و امروزه به واسطه گسترش رسانه‌ها و جهانی‌شدن امکان‌های هویت‌ساز از دست فرهنگ‌های ملی خارج شده و توانایی دیرین خود در هویت‌سازی را از دست‌داده‌اند، جوانان دست به هویت‌سازی زده و یک هویت چندرگه یا چهل تکه یا بریکولاژ را برای خود فراهم می‌کنند (هاشمیان‌فر، گنجی و چینی، 1390). این اتفاق دلایل متعددی می‌تواند داشته‌باشد که از جمله آن‌ها می‌توان به تغییر مصرف فرهنگی و رسانه‌ای جوانان اشاره نمود. تغییرات در این زمینه موجب خواهد شد که رفتارها و سبک زندگی جوانان نیز دچار تحول شود. این تحول موجب می‌شود که جوانان نسبت به سنت‌ها و فرهنگ‌های زمینه‌ای خود تردید کنند و علاقه داشته‌باشند خود دست به انتخاب بزنند و عناصر مطلوب خود را انتخاب کنند. آن‌ها از مشاهدات و نتایج تعاملات روزمره خود به ساخت هویت جدید خود می‌پردازند که گاها این هویت‌سازی دچار تناقضاتی است چرا که عناصری از فرهنگ‌های متفاوت را در خود جمع کرده که لزوما یکپارچه و هم‌راستا نیستند. بنابراین جوانان، مرزهای میان فرهنگ‌ها را شکسته و زندگی در چند دنیا و فرهنگ را تجربه می‌کنند. این اتفاق مبتنی بر این پیش‌فرض است که امروزه فرهنگ‌ واحد توان پاسخگویی به همه‌چیز را ندارد و لاجرم ناچار به ترکیب میان فرهنگ‌ها و استفاده از عناصر و پاسخ‌های آنان به مسائل هستیم.

 

 

فهرست منابع

پارسانیا، ح. و پرهیزکار، غ. (1396). فرهنگ و معنویت در جهان معاصر (بازخوانی هویت چهل تکه و افسون‌زدگی جدید). دین و سیاست فرهنگی، 7-33.

خلیلی، ر. (1382). هویت اجتماعی. مطالعات راهبردی.

سیدعلی هاشمیان‌فر، محمد گنجی و نفیسه چینی. (1390). بررسی عوامل مؤثر بر هویت بریکولاژ با تأکید بر فرهنگ مصرف در بین جوانان شهر اصفهان. انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 97-124.

گنجی، م. سلیمان‌نژاد، م. و حسین‌زاده فرمی، م. (1401). عوامل مؤثر بر هویت بریکولاژ در بین نوجوانان و جوانان شهر کرج. مطالعات فرهنگ - ارتباطات، 315-129.