سوگواری مجازی در دوران کرونا

باسمه تعالی

از زمانی که کرونا در میان جوامع فراگیر شد شاید کسی تصور نمی‌کرد این بیماری بتواند زندگی روزمره را متأثر کند. یکی از مهمترین تأثیراتی که این بیماری فراگیر بر جوامع انسانی داشت، ایجاد فاصله میان آحاد جامعه بود. فاصله از آن جهت اهمیت داشت که می‌توانست مانعی  بر فراگیرتر شدن بیماری و مرگ و میر بیشتر باشد. اما این فاصله اجتماعی که ناگزیر به جوامع تحمیل شده بود، روی دیگری نیز داشت. فاصله اجتماعی موجب شد اجتماعات انسانی فیزیکی کم‌رنگ شده و جای آن را اجتماعات مجازی بگیرد. اجتماعات مجازی در سال‌های گذشته و با ظهور اینترنت رشدی تدریجی داشته‌است اما پس از همه‌گیری کووید- 19 بسیاری از روابط اجتماعی با رشدی سرسام‌آور خود را در قالب فضای مجازی بازتولید کردند. در این فضا شاهد آن بودیم که کرونا به نضج و توسعه فرهنگ مجازی بسیار یاری رساند.

تجربه کرونا در جهان ما تجربه منحصر به‌فردی بود. تا پیش از آن وقتی از اجتماعات مجازی یا فرهنگ مجازی سخن به میان می‌آمد، اتفاقات انگشت‌شماری باعث می‌شد که به فهم دقیق‌تر این اصطلاحات و واقعیت‌های جدید آگاه شویم اما پس از شیوع کووید- 19 ذهنیت ما در مورد بسیاری از اتفاقات تغییر کرد به طوری که اکنون نیاز به ذکر وقایع بسیاری داریم تا دوران پیش از کرونا و نوع زیست انسانی در آن زمان را برای خود و دیگران یادآوری کنیم. در این یادداشت قصد دارم به یکی از تجارب خود در دوران کرونا اشاره کنم و لوازمی را که این تجربه ایجاد کرده است مرور نمایم. سوگ مجازی و سوگواری مجازی یکی از اتفاقات منحصر به فرد دوره کروناست که احتمالا هر فردی آن را تجربه کرده است.  

تجربه سوگ مجازی

در طول نزدیک به سه سالی که کرونا در میان ما فراگیر شده‌ و البته اکنون کمی فروکش کرده‌است، تعدادی از نزدیکان خود را به واسطه کرونا یا غیر آن از دست داده‌ام. قبل از دوران کرونا، پس از دست دادن یکی از نزدیکان، برای التیام دردهای خانواده متوفی، در منزل او حضور می‌یافتم و در یک ارتباط بی‌واسطه مراتب تسلیت خود را ابراز می‌نمودم. این ارتباط بی‌واسطه موجب می‌شد که خانواده متوفی احساس تنهایی نکند و با سرعت بیشتری به شرایط عادی بازگردد. در کشور ما رسم بر این است که مجالس متعددی پس از فوت یک فرد از طرف نزدیکان او برگزار می‌شود و این مجالس نقش مهمی در تسلی‌بخشی بازماندگان دارد. اما تجربه فوت نزدیکان در دوره کرونا بسیار متفاوت بود. ارتباط بی‌واسطه با خانواده متوفی در اوج دوره کرونا تقریبا غیرممکن بود و افراد از این ترس داشتند که به واسطه این ارتباط، نفرات بیشتری مبتلا شده و این مسئله موجب فقدان افراد بیشتری شود. این مسئله حتی به مراسم تشییع جنازه هم تسری پیدا کرد. نه تنها در ایران که در سرتاسر جهان این مسئله وجود داشت که بسیاری از تشییع‌جنازه‌ها که در آن فرد متوفی حدس زده می‌شد که به واسطه کرونا مرحوم شده‌است، به کمتر از ده نفر محدود می‌شدند این در حالی بود که درست در زمانی که افراد برای تسلی خاطر علاقه داشتند همدیگر را در آغوش بگیرند، بایستی با دو متر فاصله از یکدیگر قرار می‌گرفتند (Freeman, 2020). به همین خاطر و به واسطه این دقت در قطع زنجیره بیماری، به جای مجالس حضوری، مجالسی در فضای مجازی برای بزرگداشت درگذشتگان تشکیل می‌شد. اما تجربه شخصی من نشان داد که این مجالس توان تسلی‌بخشی کمی داشت و هیچ کدام نتوانست جای ارتباط بدنمند و بی‌واسطه پیش از کرونا را بگیرد. همین مسئله موجب شد که افراد داغ‌دیده دیرتر به زندگی عادی خود بازگردند و چه بسا غم‌ها و حزن‌هایی در وجودشان تشدید شد، به طوری‌که در ادامه زندگی نیز از این تجربه ناخوشایند متأثر بودند. این تجربه به نوعی به‌سوگ‌ نشستنی مجازی و در قالب یک اجتماع مجازی بود که البته تا پیش از بروز کرونا قابل تصور نبود.

بروز سوگ تأخیری

این نوع از سوگواری در برخی موارد باعث بروز اتفاقات روانی بعدی شد که از جمله آن می‌توان به سوگ تأخیری اشاره نمود. از آنجا که خانواده‌ها امکان تخلیه احساسات خود را به نحوی که قبلا داشتند، نداشتند و تا مدت‌ها مجبور بودند پس از مرگ عزیز خود در قرنطینه باقی بمانند، در طی دوران قرنطینگی دچار نوعی نشخوار فکری می‌شدند. عدم سوگواری به‌ موقع و عدم واکنش عاطفی مناسب، در برخی موارد باعث می‌شد که افراد در آینده واکنش بیش از حدی از خود بروز دهند و مشکلاتی نظیر افسردگی، اختلال خواب و تغذیه، احساس گناه و گاهی در موارد حاد اقدام به خودکشی، در افراد بروز می‌کرد (جوادی و سجادیان، 1399). البته این سوگ مجازی در مواردی نیز موجب شکل‌گیری ارتباطاتی وسیع‌تر شد. ارتباطاتی که تا پیش از آن به جهت بعد مکان برای دسته‌ای از آشنایان و اقوام فراهم نبود که در این مدل جدید فراهم شد و گاهی موجب بروز اتصالات جدید خانوادگی و پیوندهای بیشتر در آینده شد اما این ارتباطات بیشتر هیچگاه جای ارتباطات پیش از دوره کرونا را نگرفت.

امکان مشاهده حالات چهره و عواطف افراد در مجالس سوگواری مجازی

تجربه سوگواری در فضای مجازی ابعاد دیگری هم داشت که جالب توجه است. در زمانی که سوگواری در یک محیط فیزیکی و به صورت دسته‌جمعی برگزار می‌شود، افراد امکان مشاهده عواطف و حالات یکدیگر را ندارند اما اگر در یک ارتباط زنده و تصویری و به صورت مجازی، هر کسی که از محل خود به یک جلسه سوگواری مجازی متصل شود و تصویر ناراحت خود از فوت عزیز از دست‌رفته را به واسطه دوربین‌های دستگاه‌های الکترونیکی چون موبایل، تبلت یا لپ‌تاپ به اشتراک بگذارد، این امکان برای همه فراهم است که حالات چهره، ناراحتی‌ها و گریه یکدیگر را ببینند و احساس غم را اینگونه به اشتراک بگذارند (Freeman, 2020). از طرف دیگر مشکلات ناشی از اتصال به اینترنت یا مشکلات صوتی و تصویری که در این سوگواری منحصر به فرد رخ می‌داد که این مسئله افراد برگزارکننده را درگیر لوازم جدیدی جهت آماده سازی مراسم سوگواری می‌کرد که قبل از آن بسیار لوازم متفاوتی بود. تجربه من نشان داد که افراد بسیاری به بهانه سرعت اینترنت از به اشتراک گذاشتن تصویر خود امتناع می‌کردند و این موجب می‌شد که احساس شود واقعا آن فرد در جلسه حضور ندارد و نه تنها با این اقدام باعث می‌شدند هیچ حالتی یا هیچ گونه ناراحتی از آنان به خانواده متوفی مخابره نشود بلکه حتی اصل حاضربودن خود جهت تسلی بخشی را نیز زیر سؤال می‌بردند.  

نحوه لباس پوشیدن در سوگواری مجازی 

یکی از مسائل دیگری که در سوگواری مجازی جالب توجه است، نحوه آماده‌سازی و لباس‌پوشیدن برای مراسم است. در کشور ما قومیت‌، جنسیت، نوع نگرش اعتقادی و زمینه‌های فرهنگی در نحوه لباس پوشیدن و حضور در مراسم سوگواری مؤثر است اما در یک سوگواری مجازی افراد دچار تردید هستند که چطور بایستی حاضر شوند. حتی اگر تصویر خود را به نمایش نگذارند نیز این مسئله می‌تواند حائز اهمیت باشد چون نحوه لباس‌ پوشیدن حداقل نشان‌گر نوعی احترام به متوفی و خانواده اوست. مشاهده می‌شد که در سوگواری‌های مجازی، برخی با لباس‌های رسمی که قبلا در مراسم عزاداری شرکت می‌کردند حاضر می‌شدند، اما برخی دیگر لباس مناسب مراسم سوگواری به تن نداشتند و از قواعد سوگواری حضوری پیروی نمی‌کردند.

در نهایت می‌توان گفت سوگ مجازی و سوگواری مجازی در عین اینکه موجب بروز اختلالات روانی و عاطفی در افراد شده‌است از طرف دیگر موجب شد که امکان‌های جدیدی به جامعه انسانی ورود پیدا کند و فرهنگ مجازی عمیق‌تر از گذشته در میان افراد رسوخ کند. اکنون امکان سوگواری مجازی امکانی است که حتی با وجود از بین رفتن کامل بیماری کرونا نیز از میان جوامع انسانی غایب نخواهد شد، تنها فرق آن با دوره کرونا این است که این امکان نقش خود را در توسعه ارتباطات و ایجاد اتصالات انسانی فراموش‌شده ایفا خواهد کرد. 

 

منابع

Freeman, C. (2020, April 9). Zoom funerals: mourning in a pandemic. Retrieved from economist: https://www.economist.com/1843/2020/04/09/zoom-funerals-mourning-in-a-pandemic

جوادی، س. و سجادیان، م. (1399). پاندمی کروناویروس، عاملی برای سوگ تأخیری در بازماندگان: سخن سردبیر. مجله دانشگاه علوم پزشکی اراک, 2-7.