فرهنگ و رسانه

بسم الله الرحمن الرحیم

 

مقدمه

در دوران غلبه رسانه‌ها بر زندگی روزمره، همه‌چیز با گذشته متفاوت است. فهم انسان از زندگی، ارتباطات، شهر، دیگران، والدین و به معنای واقعی کلمه فهم انسان از همه‌چیز در قیاس با گذشته دچار تحول می‌شود. در این میان فرهنگ جدیدی بروز می‌کند، فرهنگی که با دوران پیش از رسانه‌ها تفاوت چشم‌گیری دارد. شناخت این فرهنگ جدید نیازمند شناخت تفاوت میان دیروز و امروز رسانه است. باید دانست رسانه، امروز از چه صورت‌هایی رخ‌گشایی کرده‌ که دیروز به چشم نمی‌آمد.

فرهنگ چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟

هر جامعه‌ای تاحدی ساخته و پرداخته «فرهنگ» است، بر اساس آن اداره می‌شود و به آن نیاز دارد. این یکی از تفاوت‌های انسان‌ها و حیوانات است که انسان‌ها برای پاسخ به محرک‌های بیرونی، برنامه‌ریزی نشده عمل می‌کنند به این معنا که چگونگی پاسخ انسان‌ها به محرک‌ها وابسته به باورها و نگرش‌ها، یعنی فرهنگ جامعه و یا گروه اجتماعی خاصی است که در آن بزرگ شده و بر اساس قواعد آن اجتماعی شده‌اند (انگلیس، 1394: 21). فرهنگ زیسته متشکل از شیوه‌های تفکر و احساس گروه یا گروه‌هایی از مردم در یک زمان و مکان خاص است (انگلیس، 1394: 43). بنابراین هر تغییری در فرهنگ را می‌توان با تغییر در شیوه‌های تفکر، نگرش‌ها و احساسات افراد یک گروه متناظر دانست.

 

تطور رسانه‌ها و فرهنگ از گذشته تاکنون 

شاید نتوان در هیچ زمانی دنیا را خالی از رسانه‌ تصور نمود اما در زمان حاضر تغییرات گسترده و اساسی در عرصه رسانه رخ داده که این امر بیش از پیش فرهنگ و زندگی روزمره را دچار تحول نموده‌است. ظهور فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی (ICT) به یکی از ویژگی‌های دنیای معاصر تبدیل شده که بسیاری نام عصر اطلاعات یا عصر دیچیتال را بر دنیای معاصر نهاده‌اند (نزاکتی، 1396: 10). پیش از این در زمان برآمدن تلویزیون، دگرگونی‌هایی عمده‌ای در ارتباطات پدید آمده‌بود که به پیدایش فرهنگ جدیدی به نام فرهنگ بصری منجر شد (نزاکتی، 1396: 10).

در بیش از نیم قرن اخیر رسانه‌های عامه‌پسند (مانند تلویزیون، روزنامه‌ها و مجلات) نه تنها منبع اصلی اطلاعات بلکه عامل مهمی در شکل‌دهی پندارهای افراد در مورد جهان پیرامونشان بوده‌اند اما در اواخر قرن بیستم پیشرفت‌های فناوری دیجیتالی منجر به شکل‌گیری رسانه‌های نوین شد که علاوه بر ایجاد سرعت در ارتباطات باعث شدند که مرز میان فضاهای عمومی و خصوصی نیز کم‌رنگ‌تر شود (بنت، 1398: 119). پیش از این در اوایل قرن بیستم به جهت نیاز بیشتر به اوقات فراغت و شکل‌گیری رسانه‌های جمعی، نوعی فرهنگ توده‌ای گسترش پیدا کرده‌بود که به زعم برخی از متفکرین این فرهنگ توده‌ای نمایانگر شکل تازه‌ای از کنترل اجتماعی بود (بنت، 1398: 25). این متفکرین بیان می‌کردند که گسترش رسانه‌ها تنها منجر به کنترل قدرتمندتر توده مخاطبان خواهد شد این در حالی است که در دنیای امروز و با وجود تکثر رسانه‌ها و پیچیدگی آن‌ها، می‌توان در خود مفهوم توده مخاطبان تشکیک کرد چرا که مخاطبان رسانه‌های معاصر بسیار ناهمگون و دارای بسترهای فرهنگی متعددی هستند (بنت، 1398: 120).  

 

اینترنت وجه ممیز رسانه‌های سنتی و نوین 

به طور کلی می‌توان رسانه‌ها را در دو دسته قرار داد: رسانه‌های سنتی و رسانه‌های نوین. رسانه‌ها را می‌توان از زمان ظهور اینترنت تفکیک نمود. تلویزیون و مجلات را می‌توان به عنوان مصادیقی از رسانه‌های سنتی نام برد و شبکه‌های اجتماعی، تلفن‌های همراه و رایانه‌های شخصی را نیز می‌توان در دسته رسانه‌های نوین قرار داد (بنت، 1398: 144). به بیان دیگر شاخصه اصلی رسانه‌های نوین، اینترنت است.

فرهنگ در طول زمان ابتدا نتیجه تراکنش آحاد یک جامعه یا گروه و برآمده از رفت و آمد رفتارها و گفتار مردمان بوده‌است اما به مرور و با ظهور رسانه‌های جمعی چون تلویزیون و نشریات، این رسانه‌ها نیز به بینش‌ها و نگرش‌های افراد جامعه شکل‌داده و فضای متفاوتی از گذشته را ایجاد کردند. با توجه به قدرت این رسانه‌های جمعی بود که بسیاری از متفکران از این قدرت احساس خطر کرده و این تلقی را داشتند که مخاطبان، منفعل و تحت سلطه صاحبان این رسانه‌ها قرار گرفته‌اند و به صورت توده‌وار عمل کرده و در هر نقطه‌ای که صاحبان این قدرت جدید اراده کنند قرار خواهند گرفت. در کنار احساس خطر متفکران، با ظهور رسانه‌های جمعی این امکان ایجاد شد که افراد در مکان‌های گوناگون بتوانند پیام‌های یکسانی را دریافت کنند اما همچنان این گستردگی جغرافیایی به حدی نبود که مرزها را مخدوش و جوامع انسانی را در حالت بی‌مرزی قرار دهد. در این دوره همچنان دولت‌ها این توانایی را داشتند که با انواع قاعده‌گذاری‌ها، دریافت پیام‌های رسانه‌ای را مهندسی کرده و جوامع را تحت کنترل خود قرار دهند.

با ظهور اینترنت اتفاقات جدیدی رقم خورد. امکان فرارفتن از محدوده جغرافیایی برای افراد پدید آمد و آن‌ها توانستند بدون حرکت فیزیکی از نقطه‌ای به نقطه دیگر پای خود را از مرزها فراتر بگذارند. این فراروی موجب شد که افراد بتوانند از عناصر دیگر فرهنگ‌ها و جوامع در شکل‌دهی به هویت خود استفاده کنند، از منابع و مراکز مختلف تغذیه و در اجتماعات مجازی شرکت نمایند. حضور در اجتماعات مجازی یکی از امکان‌های جدیدی است که بستر ارتباطات تازه‌ و بدون محدودیت‌های فیزیکی را با افراد متعدد از جوامع گوناگون با زمینه‌های فرهنگی متنوع فراهم می‌کند (بنت، 1398: 143).

اینترنت و رسانه‌های نوین امکان‌های جدیدی را برای مشارکت افراد در تولید معناهای جدید و شکل‌دهی به فرهنگ ایجاد می‌کند که پیش از این میسر نبود (بنت، 1398: 146). از نظر آتون، اینترنت این امکان را فراهم کرده تا گروه‌های سیاسی مستقل و محلی در سطح جهان با یکدیگر ارتباط مستقیم گرفته و به بسیج و ایجاد کنش سیاسی دست زنند. از طرف دیگر اینترنت امکان مشارکت بی‌واسطه و عادلانه‌تر در تصمیم‌سازی‌ها را فراهم نموده‌است (بنت، 1398: 148).

فراگیری اینترنت و فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی، موجب ظهور فضای مجازی در کنار جهان واقعی شده‌ و در نتیجه بسیاری از الگو‌های ارتباطی سنتی و نحوه انتقال و مصرف اطلاعات را دچار تغییر کرده‌است. این واقعیت مجازی جدید از ویژگی‌هایی مانند بی‌مکانی، فرازمان‌بودن، قابل دسترس بودن همزمان، آزادی از هویت بدنی و جنسی، برخورداری از فضاهای اعتقادی و فرهنگی و سیاسی متفاوت و محدودکننده نبودن قوانین مدنی متکی بر دولت‌ملت‌ها برخوردار است. در چنین فضایی هرگونه ارتباط انسانی قابل تصور است و فرهنگ از محیط‌ها و جوامع گوناگون تأثیر می‌پذیرد و در یک جغرافیای خاص محدود نخواهد بود (نزاکتی، 1396: 69). فرهنگی که در محیط جدید با مداخله اینترنت و فضای مجازی در حال شکل‌گیری است را می‌توان فرهنگ سایبری نامید. 

 

مقایسه جنبش‌های اعتراضی در فرهنگ سایبری و غیرسایبری

در طول 20 سال گذشته جنبش‌های اعتراضی متعددی در جهان با استفاده از شبکه‌های اجتماعی ایجاد و فراگیر شدند. این جنبش‌ها عمدتاً بدون رهبری و سازماندهی از بالا به پایین و عمدتاً با استفاده از به اشتراک‌گذاری محتواهای تولیدشده توسط افراد معترض بسط و گسترش یافتند. رسانه‌های اجتماعی این امکان را فراهم کرده‌اند که افراد بتوانند به تولید محتوا پرداخته و این محتوای تولیدی را به دوردست‌ترین همفکران خود منتقل کنند. در این جنبش‌های جدید که در بستر فرهنگ سایبری رخ می‌دهد افرادی که کمترین مشارکت‌ها در فرآیند تصمیم‌سازی‌های اجتماعی را داشته‌اند با انگیزه بالا به تولید محتوا و اشتراک‌گذاری پیام‌های اعتراضی خود اقدام می‌کنند. همانقدر که این جنبش‌ها زود شعله‌ور می‌شوند، زود نیز از میان رفته و ناپایداراند. این در حالی است که پیش از آن جنبش‌های اعتراضی از طریق عناصر محدود سازماندهی می‌شدند و برای حجیم کردن آن نیاز به صرف زمان و هزینه و بسیاری بود تا اذهان از جرقه‌های اعتراض آگاه شده و به ایده مرکزی جنبش خود را متصل کنند. به طور خلاصه و در جمع‌بندی می‌توان تفاوت‌های میان جنبش‌های اعتراضی در فرهنگ سایبری و غیر سایبری را به صورت زیر بیان نمود: 

 

جنبش‌های اعتراضی در فرهنگ غیرسایبری	جنبش‌های اعتراضی در فرهنگ سایبری
ارتباطات دارای محدودیت مکانی و زمانی	ارتباطات بدون محدودیت مکانی و زمانی
ارتباطات عمدتاً یک طرفه از کنشگران خاص به سمت دیگران	ارتباطات دوسویه و فعال بدون محدودیت
امکان زیاد کنترل‌گری توسط دولت‌ها	امکان کنترل‌گری پایین دولت‌ها
مشارکت توده وار	امکان مشارکت بالای آحاد افراد جامعه با حفظ هویت فردی
سرعت پایین همه‌گیری	سرعت بالای همه‌گیری

 

 

 

منابع

اخگری، م. (1388). هویت انسانی در رسانه‌های مجازی. ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت.

اینگلیس، د. (1394). فرهنگ و زندگی روزمره. تهران: گمان.

بنت، ا. (1398). فرهنگ و زندگی روزمره. تهران: اختران.

گروسین، ر. و بولتر، ج. (1388). منطق تحول رسانه‌ای. تهران: مهرنیوشا.

نزاکتی، ف. (1396). رسانه‌ها؛ روند همگرایی و تحول فناورانه. تهران: علمی فرهنگی.