انسان واقعی-مجازی

غلبه حس بینایی در قالب ارتباط چاپی و مکتوب، تجربه فردیت و برقراری ارتباط در فواصل زمانی و مکانی را میسر می‌ساز چرا که هر فردی به تنهایی نوشته‌ای را میخواند و با متن ارتباط برقرار می‌کند. عقل گرایی به معنای شکل گیری تفکر انتزاعی و سوژه اندیشنده، محصول چاپ و نظام ارتباط مکتوب است. رجوع به اندیشه فلسفی دکارت به ما می آموزد که دوگانه سوژه-ابژه و تامل سوژه یا همان موجود برخوردار از شعور در ابژه یا پدیده ی فاقد شعور، منشا ذهنیت و اندیشه مدرن است. ملی گرایی به معنای غلبه احساسات و گرایش های ملی بر تعلقات محلی و قبیله ای و شکل گیری هویت منسجم و واحد بر اساس تاریخ، جغرافیا و زبان محصول چاپ و تبدیل گویشهای متعدد گفتار به رمز واحد و مسلط خط و نوشته است که با سوگیری مکانی امکان بسط قدرت مرکزی و فرمانروایی و کنترل بر گستره وسیعی را فراهم و گرایش‌های قوم یو قبیله‌ای را تضعیف می‌کند. اصلاحات مذهبی در غرب که تضعیف انحصار و اقتدار کلیسا را در پی داشت محصول چاپ و تکثیر وسیع نسخه‌های کتاب مقدس و دسترسی آساسن مردم به آن با گسترش سوادآموزی و انتشار دیگر کتابها یا به عبارتی چندمنبعی شدن معرف بشری بود (مهدی‌زاده, 1393).

باید توجه کرد که عصر رسانه های شنیداری و مکتوب در جهان واقعی رخ می دهد. این جهان واقعی، یک جهان طبیعی و صنعتی و در عین حال محکوم به استبداد و جبر مکان و زمان است.  همه اتفاقات در یک ظرفیت فیزیکی صورت می‌گیرد و انتقال از یک مکان به مکان دیگر مستلزم حرکت در مکان و فرآیند خطی زمان است. جهانی است که از حس طبیعی و چهاره به چهره برخوردار است و از فضای هنجاری و محدودیت‌های محیطی و ارزش‍های اجتماعی خاص این جهان که مرتبط با دین فرهنگ و آداب و رسوم اجتماعی است برخوردار است. کار در جهان واقعی در یک فرآِیند آنالوگ صورت می‌گیرد و از طبیعت یک تولید برای یک کار برخوردار است. زمان در جهان واقعی تابع قانون حرکت و سرعت است که با مرگ یک لحظه از زمان لحظه دیگر متولد می‌شود. در حالی که جهان مجازی عرصه حضور رسانه های دیجیتال است؛ که این جهان مجازی از یک ظرفیت متضاد مادی و فرمادی برخوردار است جهانی است کاملا صنعتی که از استبداد زمان و استبداد مکان فیزیکی رها شده‌است، از ظرفیت‌های کاملا متفاوت با جهان فیزیکی بازتعریف می‌شود و جهانی جدید را در کنار جهان فیزیکی منعکس می‌کند. جهان مجازی، جهانی است که مفهوم زمان در آن متحول می‌شود و به تبعیت از آن مفهوم کار فیزیکی به کار مجازی تبدیل می‌شود (مجموعه مقالات دانشجویی, 1386).

 

بر این اساس با توجه به حضور رسانه های دیجیتال، انسان در دو فضای واقعی و مجازی زندگی می کند. این زیست باعث ایجاد مفهومی به نام انسان واقعی-مجازی می شود. اما سوال این است که آیا این انسان واقعی-مجازی یک واقعیت اجتماعی است؟ برای پاسخ به این سوال باید ابتدا به تعریف واقعیت اجتماعی پرداخت.

در اصطلاح واقعیت یا امر اجتماعی هر آن چیزی است که مسلم و قطعی شمرده می‌شود. یک امر اجتماعی شامل هر وضع، رابطه، رویداد یا هر واقعیتی خواهد بود که به‌هر صورت جنبه‌ای از حیات اجتماعی را متجلی می‌سازد. امور اجتماعی پدیده‌های واقعی هستند. واقعیت، کیفیتی مرتبط با پدیده‌هایی است که آن‌ها را دارای وجودی مستقل از خواست و اراده خود می‌دانیم و نمی‌توانیم آن‌ها را کنار بگذاریم. واقعیت امری نسبی است؛ به این معنا که انسان‌ها در جوامع مختلف واقعیت‌های کاملاً متفاوتی را مسلّم فرض می‌کنند. دورکیم واقعیت اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کند: «واقعه اجتماعی هرگونه شیوه عمل ثابت‌شده یا ثابت‌نشده‌ای است که بتواند از خارج فرد را مجبور سازد؛ یا اینکه در عین داشتن وجود مخصوص و مستقل از تظاهرات فردی، در سراسر جامعه معینی عام باشد.» بنابراین صفات مشخصه واقعه اجتماعی از منظر دورکیم از این قرار است: الف) خارجی و جبری بودن آن؛ خارجی بودن واقعیت اجتماعی، داشتن جنبه قهری و فشاری است که بر شعورهای فردی وارد می‌کند یا می‌تواند وارد کند. منظور از جبری بودن وقایع اجتماعی این است که این وقایع مانند برخی از افکار و تمایلات ساخته و پرداخته خود ما نیست و از خارج به ما می‌رسد؛ یعنی در بیرون وجود دارند و ما تنها به آن‌ها عمل می‌کنیم. واقعیت‌های اجتماعی از منظر دورکیم با گذشت زمان پایدار می‌مانند، حال آنکه افراد می‌میرند و جای خود را به دیگران می‌دهند؛ یعنی از چنان قدرت وادارنده‌ای برخوردارند که بر فرد و اراده وی تحمیل می‌گردند. ب) عمومیت وقایع اجتماعی؛ منظور از عمومیت واقعیت، اجتماعی بودن آن است. پدیده جمعی حالتی گروهی است که چون بر همه افراد تحمیل می‌شود، در همه به نحو مکرر دیده می‌شود. چون در کل است در جزء نیز هست، نه اینکه چون در اجزاء هست در کل هم یافت می‌شود (امین‌پور, بی تا).

بر این اساس انسان واقعی-مجازی هم خارجی و جبری است به این معنا که ساخته و پرداخته ما نیست و رسانه‌های دیجیتال با فعالیت در عرصه فضای مجازی باعث ایجاد آن می‌شوند؛ و هم عمومیت دارد چون بر همه افراد تحمیل و به نحو مکرر دیده می‌شود.

منابع:

امین‌پور, ف. (بی تا). واقعیت اجتماعی. بازیابی از پژوهه: http://pajoohe.ir/%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-Social-Fact__a-38352.aspx

مجموعه مقالات دانشجویی. (1386). ارزیابی فضای مجازی ایرانی. تهران: دبیرخانه شورای عالی اطلاع‌رسانی.

مهدی‌زاده, م. (1393). نظریه‌های رسانه اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی. تهران: همشهری.